Europa (1991) - Lars von Trier

„You will now listen to my voice. My voice will help you and guide you still deeper into Europa. Every time you hear my voice, with every word and every number, you will enter a still deeper layer, opened, relaxed and receptive. I shall now count from one to ten. On the count of ten you will be in Europa. I say ONE… and as you focus your attention entirely on my voice, you will slowly begin to relax. TWO… your hands and your fingers are getting warmer and heavier. THREE… the warmth is spreading through your arms to your shoulders and your neck. FOUR… your feet and your legs get heavier. FIVE… the warmth is spreading to the whole of your body. On six I want you to go deeper. I say SIX… and the whole of your relaxed body is slowly beginning to sink. SEVEN… you go deeper and deeper and… deeper. EIGHT… on every breath you take you go deeper. NINE… you are floating. On the mental count of ten you will be in Europa. Be there at ten. I say TEN… You are listening to the noise of rain beating against a large metal drum. Go closer…”

Hipnotička prološka naracija Maksa fon Sidoua uvodi nas ne samo u Evropu u svom najmračnijem periodu XX veka, već i uopšte u medijum filma. Dok slušamo sugestivni glas fon Sidoua, pogledom pratimo napredovanje lokomotive kroz mrak; pred očima nam ubrzano promiču pragovi pruge, ne baš sasvim sinhrono brzini projekcije filmske trake (24 praga u sekundi), ali dovoljno brzo da se stvori iluzija njihovog kretanja, to jest da se gledalac hipnotički premesti u nadrealni filmski svet kroz aluziju na kretanje filmske trake u kino projektoru. Šta je, uostalom, zadatak filma, nego da stvori iluziju postojanja jedne drugačije stvarnosti preko iluzije kretanja dobijene brzim smenjivanjem statičnih slika. Stoga, Europa je ovom uvodnom meta filmskom scenom, ali i kasnije svojom razradom, ne samo podsećanje na mračnu sliku Evrope tokom prethodnog veka, već je i omaž filmu uopšte; njegovoj formi stilizovanoj kroz različite eksperimentalne i avangardne prakse, idejnoj sadržini i žanrovskim osobenostima.

Fon Trir je izabrao poratni milje razorene Evrope kao pogodno tle za posvetu stogodišnjem filmskom nasleđu, čije tekovine su nastajale i širile se iz iste te Evrope. Nije ni čudo da je njegov izbor bio takav, jer ovaj poznati danski sineasta ovde omažira filmsku školu nemačkog ekspresionizma i filmske avangarde dvadesetih, film noara i špijunskog trilera, čije su poetike uglavnom mračne i pesimistične. A u filmu se radi o jednom američkom mladiću nemačkog porekla, Leopoldu Kesleru, koji dolazi, ni manje ni više, u Nemačku „godine nulte”, to jest 1945, da traži posao. Po preporuci svoga strica dobija posao kao kondukter spavaćih kola na lokalnoj železničkoj liniji. Tamo ga čeka pakao, jer oko železnice su grupisane mase raseljenih koji putuju u potrazi za novim domom, za preživelim članovima svoje familije i trbuhom za kruhom, kako bi napustili začarani krug opšte nemaštine u koji je potonula Nemačka. Podršku mu pruža vlasnik železničke kompanije Zentropa, Maks Hartman, njegov poslodavac, a preko Maksove ćerke Katarine postaje i porodični prijatelj Hartmanovih. Tu Leopold uviđa političku podeljenost posleratne Nemačke, jer oko Hartmana, kao imućnog i uticajnog kapitaliste bore se američke okupacione snage i tajna organizacija nemačkih nacista pod nazivom „Vukodlak”. Leopold ne želi da se stavi na bilo čiju stranu, ali pod uticajem Katarine koja započinje dvostruku igru, a prema kojoj gaji nežna osećanja, u iskušenju je da se ipak žrtvuje za tuđe više interese.

U svom odavanju počasti filmskom nasleđu prema kojem ima posebne afinitete, fon Trir se nije zadovoljio reprodukovanjem osnovnih karakteristika pomenutih žanrova i njihovih klišea, već je uneo i poneku novinu. Film je snimljen u crno-beloj tehnici, ali su detalji, oni bitni i ključni, u pojedinim kadrovima prikazani u boji. Na taj način je naglašena figura dečaka atentatora, zaljubljenog para ili samo crvenilo krvi istekle iz prerezanih vena Maksa Hartmana na crno-beloj mračno-pitoresknoj pozadini. Često ta pozadina predstavlja samo pozadinsku projekciju, koja u interakciji sa figurama iz prvog plana gradi asocijativnu montažu u okviru samog kadra. Takođe, maštovito preklapanje više različitih slika u okviru istog kadra doprinosi stvaranju nadrealnih prizora, koji nisu tek puki eksperiment u formi. Ali ni teme ni motivi, kao ni karakteri niti dijalozi između likova, nisu klišetizirani; štaviše, postoji distanca i refleksivno promišljanje kada se radi o melodramatičnom zapletu i, uopšte, o konvencijama film noara ili špijunskog trilera.

Ali gde je tu fon Trir? Gde je tu ona fontrirovska subverzija? Još uvek ovo nije originalna formalno-stilska revolucija Dogme 95. Za to ćemo morati da sačekamo naredni njegov film, „Kroz Talase”. Stoga, subverziju moramo da tražimo u idejnosti filma Europa. Fon Trirov koscenaristički rad pretpostavlja mračnu viziju Evrope, ne samo nakon II svetskog rata, niti samo u Nemačkoj, već i vremenski i prostorno mnogo šire. To što je radnju smestio u Nemačku 1945, narušava nepisana pravila da se na filmu žrtve prikazuju i da se sa žrtvama saoseća samo u zemljama koje je nacistička Nemačka napala. Ovde, međutim, prikazuje se stradanje nemačkog naroda; posledice rata koje su možda i najpogubnije bile na germanskom tlu tokom savezničkih ofanziva i bombardovanja u poslednjih godinu-dve rata. Nasuprot tome, američki okupator je prikazan upravo tako; kao okupator i moćna sila koju zanimaju samo sopstveni interesi. Rekoh, već, da je „Nemačka godine nulte” samo metafora za vremenski i prostorno šire gledano stradanje Evropljana kroz burnu istoriju usled neprestanih sukoba između različitih plemena, naroda, kultura, konfesija koje su je pohodile i njihovih nepremostivih razlika. Fon Trir, pritom, ni malo nije optimističan da je ikako moguće prevazići ove sukobe i razlike. Zbog toga se čini da glavna njegova veza sa omažiranim žanrovima u Europi nije formalne prirode, već upravo idejne, i ona se zove fatalistički pesimizam.

Sticajem okolnosti ispostavilo se da su neposredno nakon snimanja ovog filma izbili ratovi na Balkanu. Prvi evropski ratovi nakon zatišja od skoro pedeset godina. Danas se vodi rat u Ukrajini s tendencijom da se pretvori možda i u još jedan svetski. Mračna Trirova vizija i dalje nalazi pokriće u stvarnosti. Reči naratora Maksa fon Sidoua u epilogu filma deluju proročki alegorično, ali i hipnotički sugestivno i istinito: „You are in a train in Germany. Now, the train is sinking. You will drown. At the count of ten you will be dead… ONE… TWO… THREE… FOUR… FIVE… SIX… SEVEN… EIGHT… NINE… TEN… In the morning the sleeper has found rest on the bottom of the river. The force of the stream has opened the door and is leading you on. Above your body people are still alive… Follow the river… as days go by. Head for the ocean… that mirrors the sky. You want to wake up to free yourself of the image of Europa but it is not possible.”