The Méliès Mystery (2021) – Eric Lange, Serge Bromberg

Uoči Međunarodnog beogradskog sajma knjiga, čiji je počasni gost Francuska, RTS3 je počeo da emituje iz večeri u veče francuske dokumentarne filmove posvećene francuskoj i frankofonskoj kulturi. Nekoliko njih se bavi filmom prateći bogate karijere legendarnih stvaralaca kao što su Žorž Melijes, Alis Gi i Klod Šabrol. Prvi dokumentarac u nizu su „Tajne Melijesovog stvaralaštva”, koji uz život i rad ovog pionira filma ujedno prati i nastanak sedme umetnosti kroz transformaciju pokretnih slika iz vašarske atrakcije u umetničku formu, a onda i u ozbiljnu industrijsku granu. Misterija iz naslova donosi, pritom, rešavanje zagonetke o naknadnoj pojavi originalnih negativa brojnih Melijesovih filmova, iako je poznato da je on 1923. godine u stanju gneva i ogorčenja, jer je bio prinuđen da proda svoj studio u Montreu i pozorište u Parizu i tako ostane i bez prostora za smeštaj filmske trake, spalio svih 520 svojih originalnih filmova.

„Tajne Melijesovog stvaralaštva” započinje sa Melijesovim odrastanjem u kući bogatog proizvođača luksuzne obuće i njegove raspetosti tokom detinjstva između porodičnog biznisa i ličnih sklonosti. A Žorž Melijes je bio pasionirani posetilac magičnog teatra „Šatle” i „Gaite” od šezdesetih godina XIX veka, pa sve do 1889, kada je od svog dela nasleđa kupio magično pozorište „Rober Uden”. Prethodno je savladao iluzionističko umeće i nastupao po salonima Pariza i drugim javnim mestima. Stečena iskustva je sada uneo u svoj teatar i uz pozamašna ulaganja u rekonstrukciju zgrade, opremu i rekvizite, podigao je „hram moderne magije”. Iako je postigao veliki uspeh sa magičnim teatrom, njegovu pažnju okupiraju i nove sprave za beleženje i projekciju slike, najpre kao još jedan način da obogati svoje pozorišne kulise, a zatim i kao sredstvo za snimanje samih mađioničarskih tačaka. Bio je svedok svetlosne pantomime u muzeju „Greven”, prisustvovao je i demonstraciji rada kinoskopa Tomasa Edisona, a ključan je bio susret sa Lujem Limijerom nakon prve filmske projekcije održane 28.12.1895. On po uzoru na Limijerovu kameru konstruiše sopstvenu i počinje njome da snima. U početku su to bili realistični kratki filmovi, ali se vrlo brzo pretvara u filmskog fantastu, koji i dalje koristi svoje mađioničarske trikove, ali sada uz filmske specijalne efekte.

Prvi kinematografski trik (stop trick) desio se slučajno kada je Melijes snimao ulice Pariza. U jednom trenutku zakočila mu se kamera na jedno kraće vreme, a zatim je nastavila da snima. Kada je pregledao snimak, primetio je da mu se umesto omnibusa za Bastilju odjednom pojavljuju mrtvačka kola. Od tada „otac filmskog spektakla”... i fantazije, dodao bih ja, ima zacrtanu viziju svoga bavljenja filmom. Već 1896. gradi prvi filmski studio, ogromnu prostoriju u matiranom staklu, i započinje svoju proizvodnju filmova osnovavši „Star film” kompaniju. On je u svojim produkcijama glumac, scenarista, scenograf, reditelj. Filmovi su žanrovski različiti, ali je ipak dominantan „Melijes-žanr”; fantastične priče pune velikih magičnih scena i trikova. Takve filmove i publika najviše voli, pa „Star film” na prelazu između XIX i XX veka postaje profitabilan. Vrhunac uspešnog poslovanja je ostvaren nakon filma „Putovanje na Mesec” iz 1902. godine, kada je popularnost Melijesovih filmova postala globalna, što je dovelo da povećanja produkcije i kasnije izgradnje još jednog studija, čime je bilo omogućeno uporedo snimanje dva filma.

Kongresom filmskih montažera, održanim 1909. godine, bioskopsko prikazivanje filmova promovisano je u važnu privrednu granu. Proizvodnja filmova se višestruko uvećava, što dovodi, umesto do prodaje, do iznajmljivanja kopija bioskopima. Generalno, dolazi do racionalizacije i povećanja rentabilnosti u funkcionisanju filmskog biznisa. Melijesa, kao nezavisnog stvaraoca, a i zbog činjenice da je publika postala zasićena bajkama kakve je on pravio, zaobišli su ovi aktuelni trendovi. Moderni senzibilitet je zahtevao realistične drame, najpre snimana literarna dramska dela u kamernim uslovima, a zatim i filmične priče u eksterijeru, u prirodnim ambijentima. Pod okriljem „Patea” i Ferdinanda Zeke, 1911. godine Melijes snima svojih poslednjih šest filmova. Oni su doživeli finansijski krah, pa je 1913. „Star film” zatvoren, a Melijes propao. Tokom rata studio u Montreu služi kao pozorište, a „Rober Uden” teatar kao bioskopska sala. Nakon gubitka ovih svojih uporišnih privatnih poslovnih prostora 1922. i uništenja svoje filmske zaostavštine naredne godine, Melijes je prinuđen da živi od štanda sa igračkama na stanici Monparnas. Od 1925. do 1932. on je uz igračke prodavao i naslikane scene iz svojih nestalih filmova (1929. sačuvano je bilo samo osam njih) i polako padao u zaborav među ljubiteljima filma. Godine 1932. primljen je u penzionerski dom u dvorcu Orli, gde ga posećuju neki od članova filmske zajednice koji ga i dalje poštuju. U jednom trenutku ponovo izbija u gro plan kada dobija Legiju časti i kada se povodom toga emituju njegovi retki sačuvani filmovi. Umire 1938. godine.

Ovaj prvi deo jednočasovnog dokumentarca „Tajne Melijesovog stvaralaštva” izložio je biografiju Žorža Melijesa, koja je neizostavno vezana sa istorijom filma, tako da smo podrobno informisani i o pionirskom periodu razvoja kinematografije. Ova zanimljiva priča je ilustrovana insertima iz Melijesovih filmova, ali i nekim od prvih dokumentarnih filmskih snimaka i retkim fotografijama s kraja XIX i početka XX veka. Na nekoliko mesta možemo da čujemo i Melijesov glas, koji nam govori o svojim počecima i susretu sa Lujem Limijerom i prvom filmskom kamerom. Komentare o Melijesu daju nam Kosta Gavras i Mišel Gondri, filmski režiseri, zatim i Loren Manoni, istoričar filma. Drugi deo „Tajne Melijesovog stvaralaštva” se odnosi na tajnu iz naslova i sada ovaj dokumentarac iz biopika prelazi u triler. Treba rešiti misteriju ponovne pojave dvestotinak originalnih Melijesovih filmova, iako se zna da su gotovo svih 520 spaljeni rukom njihovog autora. Misija potrage za izgubljenim filmovima kreće odmah nakon rušenja studija iz Montrea 1945. godine. Francuska kinoteka je 1948. organizovala izložbu u celosti posvećenu Žoržu Melijesu. Direktor kinoteke Langloa je lično spasio mnoge Melijesove filmove, a njegova je i zasluga što je kao sekretaricu ove ustanove zaposlio Žoržovu unuku Madlen i ovlastio je da se isključivo bavi filmskom zaostavštinom svoga dede. Tokom narednih pola veka nađene su brojne kopije filmova, pojedini njihovi delovi i pojedinačne scene. Pronađeni filmovi su često oštećeni ili su nekompletni. Do 1961. i stogodišnjice rođenja ovog filmskog velikana, otkriveno je ukupno šezdesetak celih filmova, da bi se do dvehiljaditih došlo do brojke od približno dve stotine.

Producentska kuća Lobster 2016. godine bila je u potrazi za Melijesovim „Lutajućim Jevrejinom”. Našla je originalnu traku u Americi i prilikom poređenja sa francuskom kopijom ovog filma, utvrđeno je da su filmovi snimljeni iz dva bliska ugla. Naime, nakon 1902. godine i uspeha sa filmom „Putovanje na Mesec”, kopije su slate u Ameriku i kao takve distribuirane. Ali ubrzo, sa promenom zakonske regulative zbog piraterije, u Ameriku su mogli da se šalju samo originali. Stoga je Žorž Melijes konstruisao kameru sa dva objektiva, pa su istovremeno mogla da nastanu dva originalna negativa. Jedan je ostajao na domaćem tržištu, a drugi je slao svome bratu Gastonu, koji je vodio filijalu „Star filma” u Americi. Ovaj je onda sam pravio kopije i njih distribuirao po američkim bioskopima. To je funkcionisalo do 1908. i osnivanja Kompanije za filmske patente. Edison je kroz ovo udruženje onemogućio distribuciju stranih filmova, koji navodno nisu u skladu sa američkim patentima. Sada je Gaston bio prinućen da sam snima filmove da bi mogao da ih prodaje na tržištu SAD-a. Situacija se okrenula i sada Žorž živi od Gastonovih filmova kojima se, inače, ne ponosi, jer prikazuju prozaičnu stvarnost na melodramatičan način u skladu sa tadašnjom modom. Po prelasku Gastonove kompanije u Kaliforniju, koja od 1911. postaje obećana zemlja za filmsku industriju, ljudstvo mu se osipa, prelazi u konkurentske kompanije, pa je prinuđen da ustupi polovinu akcija „Vitagrafu”, a Žoržove negative poveri na čuvanje jednom svom prijatelju.

Tokom tridesetih, nakon što je dobio Legiju časti, Žorž Melijes se setio svojih američkih negativa i rešio je da im uđe u trag. Saznaje da je Gaston negative predao Žanu Lerou, ali ih je preuzeo Pol, Gastonov sin, nakon smrti oca i prodao Leonu Šlezingeru. Tada dolazi do spora između Žorža Melijesa i Šlezingera oko prava na ove filmove. Status quo se uspostavlja sve do Šlezingerove smrti 1950, kada negative nasleđuje Američka filmska akademija. U akademiji se našlo osamdeset filmova od ukupno sto pedeset koliko je Šlezinger prethodno otkupio, ali su oni i tu bili smešteni u neadekvatnim uslovima i bili podložni propadanju. Sedamdesetih godina prebačeni su u Kongresnu biblioteku, gde su bili bolje smešteni, ali nova oprema za projekciju filmova nije odgovarala starim negativima, pa su oni i dalje, ovaj put prilikom upotrebe, oštećivani. Konačno, posle pola veka na američkom tlu, originalni negativi su vraćeni u Francusku, gde je, u okviru Francuske kinoteke, započeo proces njihove restauracije. U saradnji sa „Lobster films-om” primenjuje se sva raspoloživa moderna tehnologija, pa se filmska traka omekšava hemikalijama, razmotava, a zatim digitalizuje na skenerima visoke definicije, sliku po sliku. Oštećenja na traci i pojedinačnim frejmovima otklanjaju se naprednim softverima. Tek sada, nakon ovih konzervatorskih radova, može se očekivati da se preostali Melijesovi filmovi spreme za večnost u ultimativnom obliku kakav je bio zamišljen od samog autora.

U drugom delu ovog dokumentarca, da nam približe načine snimanja, distribucije u okviru ondašnje zakonske regulative i postupak zaštite ovih najstarijih sačuvanih filmova, to jest njihovih originalnih negativa, potrudili su se Heder Linvil iz Kongresne biblioteke SAD-a, Rendi Haberkamp iz Arhiva Filmske akademije SAD-a i Beatris de Pastr, upravnica zbirke Melijesovih filmova u Francuskoj kinoteci. Time smo dobili dva filma u jednom. Sa podjednakim akcentom nam je predstavljena istorija početaka kinematografije kroz karijeru Žorža Melijesa i uzbudljiva priča o poreklu i sudbini negativa na kojima su zapisani njegovi filmovi. Zahvaljujući ovakvoj koncepciji, koju je uspešno realizovao autorski tandem Serž Bromberg/Erik Lanže, „Tajne Melijesovog stvaralaštva” podjednako su i edukativan i dramatičan film sa zapletom i neočekivanim razrešenjem. Svakako da je zbog toga on pravi izbor i za filmofile u najširem smislu reči, ali i za filmske istoričare i sve ostale koji se profesionalno bave filmom ili su samo entuzijasti, posebno zainteresovani, recimo, za početke filmske umetnosti i njene komercijalizacije ili za nemi film uopšte. „Istorija filma nam govori o tome gde smo ranije bili i gde sve možemo da stignemo prateći naše snove. A uz to i sam film je mašina za pravljenje snova, zar ne?” – reči su Rendi Haberkampa s kojima se ovaj film završava.