Priča o fotografiji (2013) - Predrag Sinđelić

 

Ovih dana na RTS3 je emitovana dokumentarna serija o fotografiji u šest polučasovnih epizoda. Autor Predrag Sinđelić je, podstaknut digitalnom revolucijom i novim tehnologijama, napravio rimejk serije koja je emitovana u okviru Školskog prograta Radio-televizije Beograd 1981. godine. Kao jedan od reditelja originalne serije, Sinđelić je iskoristio stari materijal, koji je uz digitalnu obradu i nadopunjen, pre svega u smislu razmatranja široke primene fotografije u savremenom (pred)digitalnom dobu, koje je svojim tehničko-tehnološkim karakterom uticalo na njenu specijalizaciju. Moderna era se razmatra u poslednjoj epizodi, dok je predistorija i sama zvanična istorija fotografije hronološki prikazana u prvih pet epizoda. Narator serije je Žarko Obračević.

Prva epizoda pod nazivom „Crteži sunca” donosi predistoriju nastanka fotografije počev od XVI veka sa razvojem kamere opskure, koji prati naučni progres na polju fizike i optike, odnosno sa razvojem emulzije osetljive na svetlost kao posledicom brojnih otkrića te vrste na polju hemije. To nas dovodi do zvaničnog nastanka fotografije u prvoj polovini XIX veka, kada su Žozef Nisefor Nijeps i Luj-Žak Dager došli do prvih fotografija heliografijom, a zatim i procesom dagerotipije. Prikazana je tehnologija izrade prvih fotografija, a zatim i proces tehnološkog razvoja u cilju poboljšanja kvaliteta fotografija i mogućnosti njihove primene.

U drugoj epizodi, „Pioniri XIX veka”, predstavljena je borba prvih fotografa za društveno i umetničko prepoznavanje ovog medija i njihova postepena specijalizacija za pejzaž i arhitekturnu fotografiju, portretnu fotografiju, umetničku ili „pseudofotografiju” i dokumentarnu fotografiju. Prikazana je portretna fotografija bez oštrine Džulije Margaret Kameron, a zatim i pejzažna fotografija slikara-karikaturiste Nadara, jednog od retkih umetnika koji je podržao novi medij. Opšta tendencija među umetnicima bila je nipodaštavanje fotografije, ali je njen uticaj na umetnost, pre svega na slikarstvo, bio neizbežan; realistično slikarstvo gubi primat i nastaje impresionizam. Sa druge strane, mnogi fotografi teže ka aktuelnim trendovima u slikarstvu; Henri Pič Robinson i Oskar Reilander stvaraju od svojih kompleksnih fotografija “pseudoslikarstvo” – sentimentalna alegorična dela. Sa razvojem štamparstva, novinarstva i pismenosti nastaje fotoreportaža. Metju Brejdi je bio prvi ratni fotograf, izveštač iz građanskog rata, a fotografija pored svoje dokumentarne, dobija i propagandnu vrednost. On od svojih ratnih snimaka pravi prve foto albume. Prikazani su i počeci razvoja fotografije u Srbiji uz strane fotografe i pojava prvog srpskog fotografa, Anastasa Jovanovića. 

„Demokratična umetnost” donosi prikaz početka komercijalizacije fotografije sa daljim razvojem fizičko-hemijskih istraživanja u ovoj oblasti. Cilj je da se rukovanje aparatom olakša i pojeftini i, pritom, da se stvori nova atrakcija za široke narodne mase; Andre Dizeri izumeo je kameru sa četiri objektiva i osam slika na jednoj fotografskoj ploči. Stereoskopska fotografija se javlja brzo potom i posle kratkotrajne popularnosti nestaje sa tržišta. Zatim se težilo ka smanjenju i lakoj prenosivosti kutije aparata, tako da nastaju minijaturni uređaji i takozvani detektivski fotoaparati. Problem kod svih vrsta tadašnjih aparata predstavljalo je slikanje predmeta u pokretu, što je iziskivalo smanjenje vremena ekspozicije, pa je budući tehnološki izum podrazumevao ugradnju brzih zatvarača u aparat. Prikaz pokreta, kroz iluziju kretanja, izveo je Edvard Mejbridž. On je, koristeći serijski vezane aparate sa brzim zatvaračem i suvim postupkom, pokušao da predstavi konja u trku. Dobijene sukcesivne fotografije predstavljene su 1880. godine u San Francisku projekcijom na platno putem laterne magike, što je datum koji ima značaj i u jednoj drugoj umetnost – predstavlja prapočetak filma. Zogiroskop ili zopraksiskop na kome su prikazane dobijene fotografije Mejbridž nije dalje razvijao. To su učinili Tomas Edison i braća Limijer za koje se vezuju prve prave filmske projekcije. Na kraju epizode ističe se doprinos Džordža Istmana za postizanje statusa fotografije kao prvog sredstva masovne komunikacije na razmeđu vekova. On je počev od osamdesetih godina XIX veka nizom otkrića konačno usavršio fotografski aparat i fotografski film i omogućio njegovu široku upotrebu plasiravši na tržište malu Kodak rolfilm kameru, a zatim i još jeftiniju i praktičniju Brownie kameru. Ovi pronalasci su doveli porodični život običnog čoveka u žižu i dokumentarnu fotografiju obogatili novim sadržajima, a istoričarima, sociolozima i ostalim proučavaocima društva dali novi materijal za njihova istraživanja.

Epizoda „Čudesna kamera“ prikazuje razvoj i usavršavanje fotoaparata i dalju popularizaciju fotografije putem štampanih medija tokom XX veka. Pre Kodak kamere broj 1 sa želatinskom rol-filmom postojale su razne vrste nepraktičnih fotografskih uređaja kao što su mamutska kamera, kamera sa više objektiva, stereografski aparat, panoramska kamera i dr. Kasnije, tek sa pojavom Lajka kamere sa 35-milimetarskim filmom 1925. godine, nastaje moderan fotoaparat. Slede čuda tehnike - Ermanox, Rolleiflex i konačno posle II svetskog rata Polaroid kamera, koja je ispunila želju mnogih zaljubljenika u fotografiju, amatera i profesionalaca, da sada mogu direktno iz aparata da dobiju gotovu fotografiju samo 60 sekundi nakon okidanja, jer se i eksponiranje, razvijanje i fiksiranje obavljaju u samom aparatu. Početkom XX veka sa naglim tehnološkim razvojem fotoaparata i emancipacijom fotografije kao umetnosti pojavljuju se i specijalizovani fotografski časopisi. Prvi i ujedno jedan od najznačajnih je Camera Work, časopis fotosecesionista predvođenih Alfredom Stiglicom. Časopis je promovisao nove talente u oblasti umetničke fotografije među kojima su najznačajniji Edvard Stajhen, Žak Anri Lartig, Voker Evans, Andrei Kerteš, Ansel Adams, Aleksandar Mihailovič Rodčenko i Žorž Brasai, koji su predstavljeni u ovoj epizodi svaki sa po desetak probranih fotografija. Pojava ilustrovanog časopisa Life 1936. godine predstavljala je prekretnicu u promociji fotografije. Nakon tog događaja počele su da bujaju ilustrovane novine, magazini, nedeljnici širom sveta, što je povećalo potražnju za dobrom fotografijom, a samim tim i za dobrim fotografima. Anri Kartie Breson bio je predvodnik tog novog talasa, a sledili su Arnold Njuman i Filip Halsman, koji su bili nosioci novog senzibiliteta; prevazilaženja žanrovskih i tematskih podela i uvođenja sasvim ličnog odnosa prema temama i sadržajima.

U petoj epizodi pod nazivom „Slika umetnosti“ prikazan je kontekst u okviru kojeg se fotografija oslobađala kao posebna umetnost. Industrijska revolucija je stvorila fotografiju i namenila joj je sudbinu bilo kojeg drugog industrijskog proizvoda. Sa druge strane, etablirane umetnosti XIX veka nisu je priznavale kao jednu od njih, delimično zaslugom i samih fotografa koji su mahom podražavali slikarske teme i tehnike. Tek sto godina od nastanka prve fotografije, nakon sporog mukotrpnog razvoja, na početku XX veka ona dobija zasluženo priznanje kao samosvojna umetnost i postaje sastavni činilac moderne. Film, ruska likovna avangarda, dadaistički pokret i prvi svetski rad bili su od epohalnog značaja za umetničku produkciju, pa tako i za fotografiju. Ova promena se ogleda u radu foto klubova, profesionalnih ateljea i nezavisnih fotografa. Nastaju nove tehnike: rentgen, mikro i makro fotografija. Avangarda iz modernističkih umetničkih pravaca i iz znamenite škole primenjenih likovnih umetnosti, Bauhausa, prenosi se i na fotografiju; Laslo Moholji Nađ i Man Rej prave fotograme, odnosno izrađuju fotografije bez fotoaparata stvarajući neku vrsta grafičkog dela. Kod nas ovakve radove izrađuje nadrealista Aleksandar Vučo. O mestu fotografije u modernoj umetnosti na kraju ove epizode govorio je i istoričar umetnosti i likovni kritičar Ješa Denegri.

„Slika umesto reči“ je naziv poslednje epizode u kojoj se razmatra razgranata primena fotografije u savremenom društvu, društvu (digitalizovane) slike koje je nasledilo društvo pisane reči; fotografija u funkciji lične legitimacije, fotografija kao socijalna dokumentacija, etnografska fotografija, privatna, porodična fotografija, reklamna fotografija sa modnom fotografijom, kao i primenjena fotografije u industriji i različitim naučnim disciplinama. U ovoj epizodi su prikazane i dokumentarne fotografije iz I i II svetskog rata koje su snimili domaći fotografi Rista Marjanović, odnosno Žorž Skrigin. Umesto konačne definicije i odgovora na pitanje šta je fotografija, u poslednjoj epizodi su citirani istoričar umetnosti Dragoš Kalajić i sociolog kulture Ratko Božović koji kaže: „Fotografija je iskazala ovaj naš svakodnevni život, pa se može označiti kao kartografija svakodnevice. Neko je duhovito rekao da je fotografija javna kuća bez zidova. Fotografija hoće da posreduje, da bude slika stvarnosti, a postaje nadmoćnija od same životne okolnosti, od slike koju možemo prepoznati golim okom. Tu počinju i mistifikacije o fotografiji i njeno prisustvo u odnosu na stvarnost i sa stanovišta moguće istine o toj stvarnosti. Neko je rekao da fotografija, kamera ne laže. Ja bih rekao da je to vrlo relativno pitanje. Fotografija može da bude isečak stvarnosti, dakle deo te istine, trenutka koji se beleži, i da mnogo toga zavisi od tačke sa koje se posmatra i od toga šta hoćemo, jer fotografija je nešto što ne podrazumeva pasivno držanje ili stav. Fotografija je duhovna delatnost. To je odnos prema stvarnosti.“ 

Serija „Priča o fotografiji“ ima naglašen obrazovni karakter. Iznete su istorijske činjenice jednostavnim sredstvima; mozaik istorije fotografije popunjen je adekvatnim fotografijama uz povremene ispisane citate znamenitih fotografa i propraćen tekstom koji razgovetno izgovara Žarko Obračević. Prikazane su gotovo sve najznačajnije fotografije, počev od prve, „Pogled s prozora“ i predstavljeni mnogi značajni fotografi, počev od autora te prve fotografije - Žozefa Nisefor Nijepsa. Naučno-tehnološki razvoj na polju fotografije i izrade fotografskih aparata izložen je razumljivo i u određenom sledu naučnih otkrića, koji svedoči o tome da se i na polju optike i foto-hemije, kao i na polju ostalih naučnih disciplina, do važnih pronalazaka dolazi postepeno uz uporedan rad brojnih istraživača i eksperimentatora upućenih u ranija dostignuća nauke. Fotografija i tekst naracije prate i istorijski kontekst u okviru kojeg se razvijao ovaj medij, tako da su jasno predstavljene spone između slikarstva i fotografije, ali i između fotografije i filma i moderne umetnosti XX veka. Međutim, kompaktna, pregledna struktura prvih epizoda rasklimava se krajem pete, a posebno u šestoj, poslednjoj epizodi serije. Tu su u priču o savremenoj specijalističkoj fotografiji (koja je inače preambiciozan pokušaj da se ova široka razgranata oblast predstavi u nekoliko minuta) neprirodno upleteni osvrti na domaću dokumentarnu fotografiju iz I i II svetskog rata. Takođe, usiljeno deluje i pokušaj da se na kraju da nekakav opšti zaključak o fotografiji kao vizuelnom mediju ljudskog izražavanja citiranjem Božovića i Kalajića, s obzirom da njihova profesionalna orijentacija nije usko vezana za ovu oblast. I pored navedenih manjkavosti „Priča o fotografiji“ zaslužuje pažnju ljubitelja fotografije, posebno danas, kada svako od nas ima uz sebe mobilni telefon sa sve kvalitetnijom integrisanom kamerom koju neštedimice koristi. Svi oni koji žele da saznaju nešto više o suštini, a zatim i o istoriji fotografije; razvoju medija od „pisanja suncem“ na bitumenu, preko izrađivanja negativa i pozitiva u kameri opskuri, pa sve do najnovijih tendencija razvoja fotografske opreme i njene široke primene, proći će ovde kratki opšti kurs fotografije i izaći sa njega zadovoljni.